Cải cách thể chế: Xoá tận gốc rào cản dưới văn bản quy phạm pháp luật

Trong cuộc trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, ông Phan Đức Hiếu, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Kinh tế của Quốc hội thẳng thắn chỉ rõ những điểm nghẽn, đề xuất cụ thể và gửi gắm kỳ vọng vào một động lực cải cách thể chế thực chất, bền vững và kiến tạo môi trường kinh doanh lành mạnh cho khu vực kinh tế tư nhân.

Doanh nghiệp kỳ vọng cao, nhưng thách thức vẫn là cải cách thể chế

- Thưa ông, khi bàn về cải cách thể chế, một trong những điểm nghẽn lớn hiện nay là sự thiếu chủ động của các bộ, ngành trong việc rà soát, đề xuất bãi bỏ quy định lạc hậu, gây cản trở. Ông đánh giá thế nào về thực trạng này?

Ông Phan Đức Hiếu: Đây là một thực tế đáng suy nghĩ, hầu hết các đợt cải cách thể chế lớn trong thời gian qua đều được khởi xướng bởi Chính phủ mà cụ thể là từ sự chỉ đạo mạnh mẽ của Thủ tướng. Trong khi đó, phần lớn bộ, ngành lại rất hiếm khi chủ động đề xuất sửa đổi hoặc bãi bỏ các điều kiện kinh doanh do chính họ ban hành. Điều này dẫn đến câu hỏi rất căn cơ: Nếu một ngày nào đó Chính phủ không yêu cầu, hoặc nếu sự chỉ đạo không còn quyết liệt như trước, thì liệu cải cách có tiếp tục được duy trì hay không?

Tôi cho rằng cải cách thể chế không thể phụ thuộc hoàn toàn vào chỉ đạo hành chính theo đợt. Nếu không có một cơ chế nội tại, có khả năng duy trì động lực một cách thường xuyên, liên tục và có hệ thống, thì rất dễ rơi vào tình trạng “đánh trống bỏ dùi”, hoặc làm theo phong trào. Vì vậy, điều chúng ta cần là một thiết chế độc lập, bền vững, có quyền hạn, có nguồn lực và có cơ chế giám sát để cải cách thể chế không chỉ là nhiệm vụ của nhiệm kỳ, mà là một phần cấu trúc của quản trị quốc gia hiện đại.

- Trong bối cảnh doanh nghiệp Việt Nam đang đối diện áp lực cạnh tranh ngày càng lớn, ông nhìn nhận cụ thể ra sao về mối quan hệ giữa chất lượng thể chế và năng lực cạnh tranh quốc gia? Những quy định pháp luật lỗi thời, không rõ ràng, theo ông, đang gây ra những hệ lụy gì cụ thể đối với doanh nghiệp nhỏ và vừa, khu vực vốn chiếm tỷ trọng lớn trong nền kinh tế?

Ông Phan Đức Hiếu: Chất lượng thể chế là nền móng của năng lực cạnh tranh quốc gia. Một thể chế pháp luật tốt có thể làm giảm chi phí, tăng niềm tin, khuyến khích đổi mới và tạo ra một môi trường bình đẳng. Ngược lại, nếu thể chế yếu kém thì sẽ gây ra ít nhất 5 hệ lụy nghiêm trọng.

Thứ nhất, gia tăng chi phí tuân thủ, bao gồm cả chi phí hành chính, chi phí cơ hội, chi phí phi chính thức, gây áp lực lớn cho doanh nghiệp. Thứ hai, tạo rủi ro pháp lý, do quy định mập mờ, chồng chéo, khiến doanh nghiệp có thể bị xử phạt hoặc rơi vào tranh chấp dù không cố ý. Thứ ba, hạn chế sáng tạo và đổi mới, bởi nhiều quy định mang tính áp đặt, can thiệp vào mô hình kinh doanh. Thứ tư, làm méo mó cạnh tranh, khi quy định phức tạp trở thành rào cản gia nhập thị trường. Và thứ năm, tác động nặng nề đến doanh nghiệp nhỏ và vừa, vốn ít nguồn lực, ít nhân sự pháp lý, nên dễ bị tổn thương nhất.

Vì vậy, bất kỳ chương trình cải cách nào cũng cần lấy doanh nghiệp làm trung tâm và phải tính đến năng lực thực thi của họ, đặc biệt là khu vực doanh nghiệp vừa và nhỏ vốn là lực lượng đông đảo nhưng yếu thế nhất. Đứng từ góc độ Nhà nước thì cải cách thể chế là thay đổi tư duy, phương thức quản lý nhà nước hiệu quả hơn, ít phiền hà cho doanh nghiệp nhưng đạt mục tiêu quản lý chứ không phải là bỏ quản lý.

Cần một cơ chế giữ lửa dài hạn

- Ông từng đề cập đến việc “cải cách thể chế cần được vận hành như một bể bơi có người canh”. Với hình ảnh ẩn dụ đó, ông có thể phân tích kỹ hơn về vai trò, cơ chế và mô hình của một cơ quan chuyên trách cải cách thể chế trong dài hạn? Việt Nam có thể học hỏi gì từ các mô hình quốc tế mà ông từng nghiên cứu?

Ông Phan Đức Hiếu: Hình ảnh “bể bơi thể chế” là cách nói hình tượng để nhấn mạnh rằng cải cách thể chế là công việc không có điểm kết thúc. Để duy trì chất lượng của hệ thống pháp luật, cần có ba lớp kiểm soát: Một là làm sạch nước trong bể (tức là rà soát và sửa các quy định đã ban hành); hai là kiểm soát nước mới đổ vào bể (tức là thẩm định các quy định mới trước khi ban hành); và ba là người canh bể, chính là thiết chế duy trì cải cách.

Theo đó, Chính phủ cần chỉ đạo rà soát tổng thể toàn bộ hệ thống văn bản, không chỉ luật, nghị định mà cả chỉ thị, công văn đã ban hành, đặc biệt là những văn bản đã tồn tại từ lâu nhưng có thể đang gây cản trở hoạt động đầu tư, kinh doanh. Và điều quan trọng là cần bãi bỏ một cách công khai, minh bạch để các địa phương và doanh nghiệp nắm được và thực hiện thống nhất.

Bên cạnh đó, tôi đề xuất thành lập một tổ rà soát độc lập, có tính hệ thống và chuyên môn cao. Tổ này nên bao gồm các chuyên gia pháp lý, chuyên gia kinh tế và đại diện cộng đồng doanh nghiệp. Vì chính doanh nghiệp là người đang sống và làm việc với thực tế pháp lý hàng ngày, nên họ có thể phát hiện ra những rào cản tưởng như vô hình nhưng ảnh hưởng rất lớn đến hoạt động sản xuất kinh doanh.

Tổ này vừa có tính hỗ trợ, vừa mang vai trò phản biện độc lập, có thể tạo ra áp lực lành mạnh lên quá trình hoạch định và tổ chức thực thi chính sách. Ở nhiều quốc gia, họ đã thành lập các cơ quan chuyên trách. Ví dụ như Ủy ban Tổng thống về cải cách thể chế tại Hàn Quốc, do Tổng thống bổ nhiệm và Thủ tướng làm Chủ tịch; hay như Văn phòng Thể chế và Thông tin (OIRA) của Mỹ, cơ quan thuộc Văn phòng Tổng thống có gần 40 chuyên gia theo dõi tất cả các văn bản quy phạm. Canada, Anh, Úc cũng đều có những mô hình tương tự.

Tôi cho rằng Việt Nam nên học tập kinh nghiệm này. Chúng ta cần một Ủy ban cải cách thể chế độc lập, chuyên nghiệp, có thể trực thuộc Thủ tướng Chính phủ, có quyền rà soát, phản biện, đề xuất và giám sát tất cả các hoạt động xây dựng chính sách pháp luật. Chỉ khi có một cơ chế như vậy, việc cải cách mới thực sự có tính bền vững, chủ động và hiệu quả.

- Nhìn về giai đoạn 2025-2030, ông kỳ vọng thể chế pháp luật Việt Nam sẽ chuyển hóa theo những hướng nào để trở thành bệ đỡ cho đổi mới sáng tạo, thúc đẩy phát triển khu vực kinh tế tư nhân và nâng tầm quốc gia trên trường quốc tế? Đâu là những nguyên tắc cốt lõi cần đảm bảo trong mọi nỗ lực cải cách sắp tới?

Ông Phan Đức Hiếu: Tôi kỳ vọng trong giai đoạn 2025-2030, thể chế pháp luật Việt Nam sẽ được xây dựng trên tinh thần mở, minh bạch, linh hoạt và lấy người dân, doanh nghiệp làm trung tâm. Đây là thời điểm bản lề để chuyển hóa thể chế từ mô hình quản lý hành chính sang mô hình kiến tạo phát triển. Và như vậy, pháp luật không chỉ dừng lại ở việc kiểm soát mà phải trở thành một công cụ hỗ trợ, thúc đẩy, giải phóng năng lực sản xuất kinh doanh và khơi thông nguồn lực xã hội.

Ba nguyên tắc cốt lõi cần đặt ra trong cải cách thể chế giai đoạn tới là:

Thứ nhất, giảm thiểu tối đa chi phí tuân thủ, không để doanh nghiệp mất quá nhiều thời gian, chi phí, thậm chí là cơ hội chỉ để đáp ứng những thủ tục bất hợp lý.

Thứ hai, kiểm soát chất lượng văn bản ngay từ đầu vào, tức là siết chặt quy trình ban hành chính sách mới, phải có đánh giá tác động đầy đủ, lắng nghe nhiều chiều, đặc biệt là từ đối tượng chịu tác động như doanh nghiệp, người dân.

Và thứ ba, thể chế phải có khả năng tự thích nghi với sự thay đổi, nghĩa là phải luôn được cập nhật, sửa đổi kịp thời khi thực tiễn thay đổi. Thực tế đang chuyển động nhanh, không thể để pháp luật “đi sau” quá xa. Muốn vậy, phải có cơ chế phản hồi nhanh, rà soát liên tục và có trách nhiệm giải trình.

Một thể chế tốt là thể chế khiến doanh nghiệp có thể tiên liệu, có thể yên tâm đầu tư dài hạn và không bị rủi ro pháp lý bất ngờ. Đó là môi trường mà ở đó, pháp luật trở thành tài sản chứ không phải gánh nặng. Và nếu làm được như vậy, thể chế sẽ thực sự trở thành một trụ cột phát triển, không chỉ cho khu vực kinh tế tư nhân, mà cho cả quốc gia.

Theo ông Phan Đức Hiếu, bất kỳ chương trình cải cách nào cũng cần lấy doanh nghiệp làm trung tâm và phải tính đến năng lực thực thi của họ, đặc biệt là khu vực doanh nghiệp vừa và nhỏ vốn là lực lượng đông đảo nhưng yếu thế nhất.