Mật ong bạc hà: “Giọt vàng” tạo sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc Tuyên Quang

Kho báu từ mùa hoa trên núi đá

Mỗi mùa đông, khi những triền đá Đồng Văn - Mèo Vạc tím ngắt hoa bạc hà, cũng là lúc những đàn ong nội bắt đầu hành trình tạo ra loại mật đặc sản hiếm có. Hoa bạc hà chỉ nở từ tháng 10 đến tháng 1, sản lượng mỗi tổ ong chỉ cho vài lít mật, nhưng hương vị thanh mát, màu vàng chanh ánh xanh khiến mật ong bạc hà trở thành “đặc sản quốc bảo” của vùng cao nguyên đá.

Quy trình tạo mật ong bạc hà cũng đặc biệt không kém. Ong thợ hút mật hoa, chứa trong túi dạ dày chuyên biệt rồi truyền lại cho những con ong trong tổ. Sau quá trình nhai, xử lý enzym và cô đặc qua việc quạt cánh để bay hơi nước, mật được lưu giữ trong các lỗ tổ và được vít nắp lại bằng sáp ong - một quá trình hoàn toàn tự nhiên, không can thiệp công nghiệp, đảm bảo giữ nguyên vẹn dưỡng chất và hương vị.

Đây cũng là sản phẩm gắn liền với sinh kế của hàng nghìn hộ dân đồng bào dân tộc thiểu số H’Mông, Dao, Tày. Từ nghề khai thác tổ ong tự nhiên, bà con đã chuyển sang nuôi ong du mục, di chuyển đàn ong theo mùa hoa. Chính sách phát triển sản phẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số và việc được cấp chỉ dẫn địa lý năm 2013 đã đưa mật ong bạc hà từ một sản vật bản địa trở thành thương hiệu được bảo hộ trên thị trường.

Để đưa mật ong bạc hà thành hàng hóa ổn định, các hợp tác xã (HTX) đóng vai trò then chốt. Họ không chỉ tổ chức kỹ thuật nuôi ong, kiểm soát chất lượng mà còn kết nối đầu ra và xây dựng thương hiệu.

Tại thị trấn Yên Minh, HTX Mật ong rừng Phú Thái đã liên kết 38 hộ với hơn 2.800 đàn ong, sản xuất ra thị trường sản lượng khoảng 3.500 lít mỗi năm. Ông Nguyễn Hoàng Huy, Giám đốc HTX chia sẻ, chúng tôi hướng dẫn bà con kỹ thuật nuôi ong, đồng thời bao tiêu sản phẩm để họ yên tâm gắn bó với nghề.

Ở xã Mèo Vạc, HTX Tả Lủng là đơn vị tiên phong xây dựng thương hiệu “Mật ong bạc hà Mèo Vạc” gắn chỉ dẫn địa lý. Anh Hoàng A Páo, Chủ tịch HTX, cho biết, điều quan trọng nhất là quy trình đồng bộ. HTX hướng dẫn kỹ thuật, giám sát chất lượng và đảm bảo sản phẩm ra thị trường đều đạt chuẩn.

Cũng tại Mèo Vạc, HTX Tuấn Dũng phát triển hơn 2.500 đàn ong, sản lượng lên tới 20.000 lít/năm. Với chứng nhận OCOP 4 sao và quy trình VietGAP, sản phẩm của HTX được phân phối khắp cả nước. Đại diện HTX nhấn mạnh: “Chỉ khi gắn sản xuất với thương hiệu và truy xuất nguồn gốc, mật ong bạc hà mới thực sự có chỗ đứng vững trên thị trường”.

Ở quy mô nhỏ hơn nhưng chú trọng chất lượng, HTX Hoa Bạc Hà với hơn 800 đàn ong đã đưa thu nhập trung bình của thành viên lên hơn 100 triệu đồng/năm. Để nâng cao chất lượng sản phẩm, HTX đã đầu tư tem truy xuất, đào tạo kỹ thuật cho bà con để sản phẩm luôn giữ đúng hương vị và uy tín của cao nguyên đá”.

Không chỉ là sản vật quý của núi rừng, mật ong bạc hà còn mang lại giá trị kinh tế cao cho người dân. Theo thống kê, năm 2024 toàn tỉnh Hà Giang (nay là Tuyên Quang) có hơn 60.000 đàn ong; trong đó, riêng vùng cao nguyên đá có khoảng 48.000 đàn. Sản lượng mật ong toàn tỉnh đạt khoảng 240 tấn, giá bán dao động từ 500.000 đến 800.000 đồng/lít, tạo nguồn thu nhập bền vững cho hàng nghìn đồng bào dân tộc thiểu số.

Sinh kế bền vững cho đồng bào vùng cao

Nghề nuôi ong bạc hà đã trở thành hướng đi chiến lược trong xóa đói giảm nghèo cho bà con vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi tại vùng núi đá. Khác với canh tác ngô phụ thuộc vào thời tiết, nuôi ong đem lại nguồn thu ổn định hơn, tận dụng lợi thế tự nhiên và không làm tổn hại môi trường. Sự tham gia của các HTX giúp người dân không chỉ sản xuất theo kinh nghiệm mà còn theo quy trình, mở rộng quy mô và tiếp cận thị trường hiện đại.

Dù có nhiều tiềm năng, nghề nuôi ong bạc hà vẫn đối mặt không ít khó khăn: diện tích hoa bạc hà tự nhiên hạn chế, biến đổi khí hậu làm rút ngắn mùa hoa, quy mô sản xuất nhỏ lẻ khiến chất lượng chưa đồng đều. Một số nơi còn tình trạng pha trộn sản phẩm, làm ảnh hưởng uy tín thương hiệu.

Theo các HTX, để phát triển bền vững, cần nhân rộng mô hình liên kết chuỗi giá trị, kiểm soát nghiêm ngặt quy trình sản xuất và mở rộng vùng trồng hoa bạc hà. Bên cạnh đó, việc đầu tư bao bì, đóng gói đạt chuẩn quốc tế để xuất khẩu cũng là bước đi dài hạn.

Mỗi giọt mật ong bạc hà không chỉ kết tinh hương hoa, công sức người dân mà còn là câu chuyện về một mô hình phát triển nông nghiệp xanh, gắn bảo tồn thiên nhiên với sinh kế cộng đồng.

Không chỉ là sản vật kinh tế, mật ong bạc hà còn đang dần trở thành biểu tượng du lịch của vùng cao nguyên đá. Mỗi độ đông về, du khách đến Hà Giang không chỉ để ngắm những cánh đồng hoa bạc hà tím mộng mơ, mà còn để tận tay quay mật, thưởng thức vị ngọt dịu đặc trưng của “mật đá”. Nhiều cơ sở du lịch cộng đồng tại xã Đồng Văn, xã Mèo Vạc đã đưa trải nghiệm quay mật ong, nếm mật ong tươi vào chương trình phục vụ khách, tạo nên sản phẩm du lịch khác biệt. Từ những đàn ong du mục trên cao nguyên đá, mật ong bạc hà đang góp phần đưa tên tuổi vùng đất Tuyên Quang vươn xa, tạo cơ hội thay đổi cuộc sống cho hàng nghìn hộ đồng bào dân tộc thiểu số.

Năm 2013, sản phẩm mật ong bạc hà đã được Cục Sở hữu trí tuệ cấp Giấy chứng nhận Chỉ dẫn địa lý “Mèo Vạc”. Từ khi được cấp Chứng nhận Chỉ dẫn địa lý, sản phẩm đã không ngừng nâng cao giá trị cũng như tạo dựng được thương hiệu trên thị trường trong nước.