Gạch mới tại tháp Chăm Khương Mỹ bong tróc chỉ sau hai năm trùng tu

Nhà thầu nói do khách quan

Dự án “Bảo tồn, tu bổ, phục hồi tháp Bắc và tháp Giữa” cụm tháp Khương Mỹ triển khai từ 10.2019, tổng mức đầu tư 12,6 tỉ đồng; đơn vị thi công là Viện Khoa học Công nghệ Xây dựng (Bộ Xây dựng), chủ đầu tư là Ban Quản lý dự án đầu tư xây dựng tỉnh Quảng Nam (cũ). Công trình hoàn thành cuối năm 2022.

Sau trùng tu, lối chính và một số mảng tường hư hỏng được gia cố, song chỉ hơn hai năm sau, các mảng gạch phục chế ở tháp Bắc xuất hiện tình trạng mủn bột, bong tróc rõ rệt, nhất là ngay trước cửa lòng tháp.

Ghi nhận của Lao Động, thực trạng này không đơn lẻ. Vấn đề “trùng tu một nơi, nghiệm thu một nẻo” ở Khương Mỹ từng bị đặt dấu hỏi khi hạng mục “tu bổ các chi tiết chạm khắc” xuất hiện trong thông báo kết quả nghiệm thu do cơ quan chức năng ban hành, trong khi hồ sơ dự án và ý kiến của Cục Di sản văn hóa nhấn mạnh “không phục hồi hoa văn”, đồng thời yêu cầu “bảo vệ nguyên vẹn phần hoa văn hiện có”.

Phía chủ đầu tư sau đó cho biết sẽ kiểm tra lại, có thể là “lỗi đánh máy”. Dù cách giải thích nào, sự chênh lệch giữa giấy tờ và hiện trường vẫn khiến dư luận băn khoăn về quy trình quản trị chất lượng ở một công trình đặc thù di sản.

Trong khi đó, ông Phạm Hồng Trường - Trưởng phòng Tu bổ di tích, Trung tâm triển khai công nghệ xây dựng miền Trung (thuộc Viện Khoa học Công nghệ Xây dựng), đơn vị thi công - khẳng định: Hiện tượng muối hóa dẫn đến mủn mặt gạch “là khách quan”, xảy ra ở hầu hết tháp Chăm dọc dải duyên hải miền Trung; gạch phục chế đã được nung đạt yêu cầu kỹ thuật; “nếu để gạch ngoài tự nhiên thì không bao giờ mủn, nhưng đưa vào tháp là mủn ngay”; về lâu dài, chỉ có cách “khử hết muối trong tháp”, song đây là giải pháp “rất khó và cực kỳ tốn kém”.

Theo ông Trường, vùng gạch bị ảnh hưởng mạnh chủ yếu từ chân tháp lên khoảng 3-3,5m - nơi biên độ khô/ẩm thay đổi lớn.

Lập luận “khách quan” này tiếp tục được nêu ra trong cuộc họp hiện trường, ngày 20.3.2024 do Sở Xây dựng Quảng Nam chủ trì với sự tham gia của Sở Văn hóa - Thể thao & Du lịch, Sở Khoa học & Công nghệ, Ban Quản lý Dự án đầu tư xây dựng tỉnh, Bảo tàng/Trung tâm quản lý di tích Quảng Nam, Viện Bảo tồn Di tích và Viện Khoa học Công nghệ Xây dựng.

Tại đây, báo cáo chuyên môn cho rằng, muối hòa tan tích tụ lâu dài trong khối gạch - đá cổ kết hợp điều kiện nhiệt độ khoảng 32,50C và độ ẩm 85% tạo chu trình kết tinh - tái kết tinh, gây giãn nở đến ~314% ở pha muối ngậm nước, tạo áp lực trong mao quản khiến bề mặt gạch bong rộp. Đại diện thi công nhấn mạnh hiện tượng xuất hiện cả trên gạch cũ lẫn gạch phục chế và “không phải do gạch kém chất lượng”.

Không khử muối và không xử lý mạch nước ngầm là “tổ hợp” phá hủy

Về giải pháp, phía nhà thầu và một số ý kiến tại cuộc họp đề xuất: Vệ sinh, bảo quản định kỳ bề mặt để loại bỏ muối kết tinh; thay gạch phục chế ở vùng tiếp giáp khối xây cũ bằng gạch nung già hơn (1.000-1.0500C); kéo dài thời gian bảo hành lên 3 năm; đồng thời xây dựng quy trình bảo trì - bảo dưỡng thường xuyên sau trùng tu. Sở Xây dựng kết luận cần khẩn trương rà soát, đánh giá hiện trạng, nghiên cứu giải pháp can thiệp thích hợp; đồng thời lập, phê duyệt quy trình bảo trì làm căn cứ thực hiện về sau.

Ở góc nhìn độc lập, nhà nghiên cứu văn hóa Chăm Lê Trí Công cho hay, nguyên nhân gạch mủn sau hơn hai năm “đúng là do muối hóa từ gạch cũ tràn sang gạch mới”, nhưng cách làm “hoàn toàn sai” nếu bỏ qua bước căn bản là khử muối trong khối xây cũ trước khi tu bổ. Ông Công cũng nhấn mạnh sự tồn tại của mạch nước ngầm luồn qua móng tháp - điều từng được khảo sát khoan xác định ở độ sâu 4 - 6m - càng làm tăng ẩm, kéo muối lên bề mặt. Theo ông, lẽ ra đơn vị thi công phải có giải pháp “bọc móng”, ngăn nước ngầm thấm lên thân tháp.

Nhìn rộng hơn, bối cảnh Khương Mỹ “đặc biệt” hơn nhiều tháp Chăm khác: Vị trí cách biển khoảng 7km theo đường chim bay, mưa thấm từ mái xuống, mạch nước ngầm ngay dưới nền, khiến chu trình ẩm - khô diễn ra liên tục. Nếu không xử lý được nguyên nhân gốc (khử muối - kiểm soát nước ngầm - chống dột mái), mọi giải pháp bề mặt đều chỉ là “cầm chừng”.

Thời gian tới, nhiều di tích Chăm như Phật viện Đồng Dương, tháp Bằng An, tháp Chiên Đàn… sẽ lần lượt bước vào giai đoạn bảo tồn. Bài học từ Khương Mỹ là cảnh báo về việc tổ chức đánh giá rủi ro môi trường (nước ngầm, muối biển, mưa dột), thử nghiệm vật liệu - kỹ thuật trên diện hẹp trước khi thi công đại trà, và bắt buộc lập - công khai quy trình bảo trì sau trùng tu. Chỉ như vậy, mới tránh được vòng lặp “làm - hỏng - vá” vốn vừa lãng phí ngân sách, vừa làm kiệt quệ giá trị di sản.

Báo Lao Động nhiều lần phản ánh bất cập trong trùng tu tháp Chăm, từ chuyện “trùng tu một nơi, nghiệm thu một nẻo” đến hạng mục vừa làm xong đã xuống cấp. Khương Mỹ thêm một lần cho thấy, nếu cách làm không đổi, gạch mới sẽ tiếp tục thua những viên gạch đã đứng vững hàng trăm năm. Và khi di sản trả giá bằng những mảng tường rơi vụn, không thể chỉ quy trách nhiệm cho thời tiết hay muối biển.