Sầu riêng - ngành hàng tỉ USD không thể bền vững nếu dựa trên sự tự phát

Chỉ trong vòng bốn năm (2020-2024), giá trị xuất khẩu sầu riêng của Việt Nam đã tăng hơn 28 lần, từ 116 triệu USD lên tới 3,2 tỉ USD. Tuy vậy, “ngành hàng tỉ đô” này cũng đang đối diện với nhiều nguy cơ, trong đó nghiêm trọng nhất là sự tự phát trong việc chuyển từ trồng lúa sang trồng sầu riêng của người dân ĐBSCL, từ Tiền Giang, Đồng Tháp, An Giang đến cả Cần Thơ, Hậu Giang.

Chính sự tự phát này đã khiến quy hoạch cây trồng của các địa phương bị phá vỡ, khi diện tích trồng sầu riêng đã tăng gấp đôi, thậm chí gấp 3 lần so với quy hoạch đến năm 2030.

Sự bùng nổ này nếu không được quản lý chặt chẽ sẽ giống như "bong bóng bất động sản", với việc thổi phồng kỳ vọng nhưng tiềm ẩn nguy cơ vỡ trận khi thị trường gặp biến động.

Đó là chưa nói sự bùng nổ diện tích ngoài quy hoạch còn tiềm ẩn nhiều hệ lụy dài hạn: rủi ro pháp lý do chuyển đổi đất không đúng mục đích, nguy cơ mất an ninh lương thực khi đất lúa bị lấn chiếm, sức ép nguồn nước ngọt trước biến đổi khí hậu...

Vấn đề nữa là cho đến thời điểm này, người nông dân trồng sầu riêng vẫn đang loay hoay tự kiểm định dư lượng, doanh nghiệp phải tự thương lượng xuất khẩu, còn các cơ quan quản lý lại chậm chân, lúng túng phân định chức năng quản lý, hỗ trợ.

Để xây dựng một ngành công nghiệp sầu riêng bền vững cần một chiến lược với ba trụ cột: nông dân - doanh nghiệp - Nhà nước, mỗi bên đều phải chủ động và có vai trò rõ ràng.

Trong đó người nông dân, trước hết không tự phát, chỉ trồng sầu riêng ở vùng được quy hoạch phù hợp với thổ nhưỡng, khí hậu.

Đồng thời được hỗ trợ để chuẩn hóa sản xuất, tham gia các lớp huấn luyện, cập nhật tiêu chuẩn quốc tế (GlobalGAP, VietGAP...) để đáp ứng yêu cầu xuất khẩu.

Doanh nghiệp không chỉ xuất khẩu trái tươi mà cần phát triển chế biến sâu để đa dạng hóa sản phẩm.

Chủ động ký hợp đồng bao tiêu với nông dân, hỗ trợ kỹ thuật từ gốc, đảm bảo chất lượng đồng bộ. Hợp tác để xây dựng thương hiệu sầu riêng Việt Nam trên thị trường quốc tế, chứ không chỉ bán hàng đơn lẻ, phân tán.

Nhà nước bằng mọi cách phải kiểm soát diện tích, không cho trồng ồ ạt ngoài vùng quy hoạch, kiên quyết xử lý các trường hợp vi phạm. Thiết lập mạng lưới phòng kiểm nghiệm dư lượng nhanh tại vùng trồng lớn để kiểm soát chất lượng đầu ra.

Chủ động đàm phán thêm nhiều thị trường xuất khẩu mới (Mỹ, Hàn Quốc, Nhật Bản...) và hỗ trợ tháo gỡ rào cản kỹ thuật cho doanh nghiệp. Cung cấp tín dụng ưu đãi cho vùng trồng đạt chuẩn, hỗ trợ nông dân chuyển đổi công nghệ canh tác bền vững.

Sầu riêng - “ngành hàng tỉ đô” đang cần một chiến lược quốc gia, một nỗ lực đồng bộ từ Chính phủ đến từng hộ nông dân.

Nếu thiếu tổ chức, để tự phát dẫn đường thì hôm nay sầu riêng có thể “hái vàng”, nhưng ngày mai cũng có thể thành "trái đắng" như những bài học quá khứ từ dưa hấu, thanh long, mắc ca...

Việt Nam không chỉ cần những "ông vua sầu riêng" đơn lẻ, mà cần một "vương quốc sầu riêng" bền vững, đồng lòng, biết đi cùng nhau ra thế giới.